Sytske de Waart, werkgroep coördinator landplatwormen.
Meld je vondsten via eis@naturalis.nl
De soorten van Nederland
Platwormen komen in Nederland vooral voor in zoet water, maar er zijn twee soorten van landbiotoop bekend. Beide zijn onderbemonsterd. De donkere landplatworm is een kleine inheemse landplatworm (1-3,5 cm), grijs tot zwart met een witte kruipzool. De kop is stomp afgerond, zonder duidelijke ogen. Lijkt in Nederland niet zeldzaam in vrij vochtige biotopen, verspreid over het land. De manier van voortbewegen is hier te zien. De andere inheemse soort is de tweelijnige landplatworm, een kleine, inheemse slanke soort (1,5-2 cm), grijsbruin, met twee donkere lengtestrepen over het lichaam en een donkere vlek midden boven op het lichaam; onderzijde lichter. De kop is spits met twee duidelijke zwarte ogen. Er zijn weinig vindplaatsen in Nederland.
Opmars van exoten
De laatste jaren duiken steeds vaker exotische landplatwormen op in Europa, vooral in kassen en tuincentra, maar sommige kunnen ook buitenshuis overleven. Exotische landplatwormen worden met potplanten naar Europa vervoerd. Sommige van deze dieren zijn vraatzuchtig, verspreiden zich snel, worden tot 50 cm lang en zijn moeilijk te bestrijden. Een aantal soorten heeft vooral regenwormen op het menu, en kunnen daarmee een bedreiging voor de bodemkwaliteit, in de natuur, maar ook in de landbouw, vormen. In Nederland hebben zich tot nu toe de drie onderstaande soorten gevestigd,. De grote Australische geelstreep (Caenoplana variegata) werd in 2014 gefotografeerd in een tuin in Castricum. In 2017, 2018, 2019, 2020 en 2021 dook hij op vijf andere tuinen in Nederland op. Deze worm kan tot 12 centimeter lang worden. De blauwgevlekte landplatworm (Marionfyfea adventor) is een kleine soort die pas in 2016 werd beschreven, op basis van dieren uit Nederland. In 2016 en 2020 werd hij op twee andere locaties gevonden. Deze worm is verder bekend uit Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, maar komt van oorsprong waarschijnlijk uit Nieuw-Zeeland. In 2020 werden in een tuin in Amsterdam Noord grote hoeveelheden van de kleine Australische tweestreep (Parakontikia ventrolineata) gevonden. Ook deze lijkt te kunnen aarden in ons klimaat. Hij komt oorspronkelijk uit Australië, en komt in Europa ook voor in Frankrijk, Ierland en Engeland.
Naast deze drie zijn er nog zes soorten in kassen gevonden, maar dat is waarschijnlijk het topje van de ijsberg:
De hamerhoofdplatworm (Bipalium kewense) met zijn opvallende driehoekige kop komt oorspronkelijk uit Zuid Oost Azië. Deze soort is in 1912 al in de kas van de Hortus Botanicus in Amsterdam aangetroffen, en daarna met tussenpozen in andere kassen in Artis, Leiden en Utrecht.
De blauwe tuinplatworm (Caenoplana coerulea) werd in 2018 in een kas in Nijmegen aangetroffen. Onbekend is of hij ook buiten de kas kan overleven.
De grote gevlekte landplatworm (Obama cf nungara) komt oorspronkelijk uit Argentinië. In Nederland is er één (niet bevestigde) vondst uit 2020 in een tuincentrum in Gilze. Hij komt ook voor in England, Spanje, Portugal, Frankrijk, België, Zwitserland en Italië.
De Indonesische veelstreep (Caenoplana cf micholitzi) is in Nederland alleen in een kas van Burgers Zoo in Arnhem gevonden, in 2020. Er zijn geen aanwijzingen dat de soort zich verder verspreidt over de wereld. Komt oorspronkelijk uit Indonesië (Tanimbar eilanden).
Platwormen uit het Anisorhynchodemus-geslacht zijn in Nederland in 2020 aangetroffen in kassen in Rotterdam, Amsterdam (Apenhuis Artis) en Arnhem (Burgers Zoo). Het is een collectieve groep met wereldwijde verspreiding. Voor Europa is het een exoot, gevonden in Zwitserland en in kassen in Engeland.
Platwormen uit het Dolichoplana geslacht zijn In Nederland in 2020 aangetroffen in kassen in de Hortus Botanicus in Amsterdam, en in de kas in Burgers Zoo in Arnhem. Dolichoplana-soorten komen uit de Indo-Maleisische regio, en hebben zich wereldwijd verspreid. In Europa zijn Dolichoplana-soorten gevonden in België, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en Ierland.
Levenswijze
Terrestrische platwormen zijn afgeplatte, ongesegmenteerde wormen. Ze zien er glad en glibberig uit. De mond, tevens anus, zit aan de onderzijde van het lichaam. De dieren bewegen sloom. Ze zijn 3 tot 50 cm lang en 0,2 tot 0,5 cm breed. De kop van sommige (exotische) landplatwormen is halvemaanvormig of heeft een breed, stomp uiteinde. Landplatwormen kunnen verward worden met naaktslakken, regenwormen en bloedzuigers. Naaktslakken zijn te herkennen aan het dikkere lichaam, de tentakels vooraan de kop waar de ogen op staan en het mantelschild achter de kop. Bij regenwormen en bloedzuigers is het lichaam duidelijk gesegmenteerd, terwijl platwormen glad zijn. Bloedzuigers hebben bovendien een zuignap aan beide uiteinden van het lichaam. In onze streken zijn bloedzuigers alleen in het water te vinden. Landplatwormen zijn carnivoor. Ze voeden zich met kleine landslakken, maar ook met andere bodemorganismen zoals regenwormen en insecten(larven). Zelfs kannibalisme komt voor. Prooien worden opgespoord met chemoreceptoren in de kop. De prooi wordt omstrengeld en omgeven door slijmerige excretie met verteringsenzymen, afgescheiden door de farynx zodat de buit opneembaar wordt gemaakt. Omdat landplatwormen lichtschuw zijn en een hoge luchtvochtigheid nodig hebben, komen ze voor op donkere, koele, vochtige plaatsen (zoals oevers van meren, rivieren, beken, kanalen en sloten) onder stenen, planken, omgevallen boomstammen, rottend hout en -blad, houtblokken, puin, struiken, en stukken plastic. In tuinen zitten ze vaak onder bloempotten en stukken plastic, onder houten- of stenen tuinschuttingen, in de composthoop of bij voerbakken van huisdieren.
Publicaties Nederland
De platwormen die in Nederland (kunnen) voorkomen, kunnen met twee determinatiemiddelen eenvoudig op naam gebracht worden:
• Zoekkaart
• Digitale soortenzoeker
Thunnissen, N.W., F.P.L. Collas, E. Jongejans, G. van der Velde, S. de Waart & R.S.E.W. Leuven 2020. Risicobeoordeling van uitheemse landplatwormen. Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit.
Sytske de Waart, 2016. Exotische landplatwormen in Nederland, Faunistischemededelingen
Ronald Sluys, 2016. Invasion of the flatworms. American Scientist, vol. 104.
https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?msg=23202
filmpjes Roy Kleukers:
blauwe tuinplatworm
donkere landplatworm
blauwgevlekte landplatworm
kleine Australische tweestreep
Dolichoplana sp
Anisorhynchodemus sp.